الیماییان؛ دنباله‌ای بر ایلامیان و تمدن ایلامی

الهام علیزاده
کارشناس ارشد باستان‌شناسی

الهام عليزادهالیماییان از ساکنان بومی خوزستان بوده که از دیرباز در این سرزمین، صاحب فرهنگ و تمدنی غنی بوده‌اند. آنان بی‌شک بازماندگان همان ایلامیان قدرت‌مند هزاره‌ی سوم پیش از میلاد در خوزستان هستند که پس از شکست از آشور بانی‌پال سال‌ها در انزوای سیاسی به سر برده، لیکن در اولین فرصتِ پیش‌آمده توانستند از لاک خویش بیرون آمده و بار دیگر خود را در تاریخ مطرح و با همان قدرت، جسارت و روش پیشین، تحولاتی در جامعه‌ی آن روز (دوران اشکانی) ایجاد کنند. آن‌ها سرزمین خوزستان را از رنگ‌وبوی فرهنگ هلنیستی که در تمام زوایایش رخنه کرده بود، زدودند و خود خالق و اشاعه‌دهنده‌ی فرهنگی بومی شدند.
آثار متعددی از آن‌ها بر جای مانده که گویای توان‌مندی‌شان در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و حکومت‌داری است. معابد سنگیِ بسیار باشکوه، مقابرِ سردابه‌ای پرتکلّف، انبوهی از نگارکندها، سکه‌ها، گچ‌بری‌ها، پیکرک‌ها و مجسمه‌های فلزی، نمونه‌هایی از این آثارند.
بی‌تردید الیماییان از معدود ایالت‌های خودمختار و کوچک محلی بودند که توانستند در تمامی ارکان دولت ایران، تأثیر به سزایی داشته باشند تا جایی که اردوان، آخرین شاه اشکانی، برای رویارویی با رقیب خویش، اردشیر ساسانی، از آن‌ها کمک خواست و جهتِ حفظ کیان و تاج و تخت خویش به قوای نظامی آنان اعتماد نمود.

موقعیت جغرافیایی سرزمین ایلام
ایلام را بنیادگذار نخستین سلسله‌های شاهی در تاریخ نجد ایران دانسته‌اند که سهم عمده‌ای در شکل‌گیری تاریخ فرهنگ ایران داشته است. این سرزمین با موقعیتِ خاص جغرافیایی خویش، محل اجتماع گروهی از مردم با قومیت، فرهنگ و زبان متفاوت بوده است که به نامی واحد، خوانده می‌شدند.
«سرزمین ایلام شامل خوزستان و لرستان امروزی، پشت‌کوه و بختیاری بوده است.

شهر ایذه در دشتی به همین نام از شهرهای باستانی خوزستان است. که با توجه به شرایط طبیعی و جغرافیایی خویش از غنای فرهنگی و تاریخی منحصر به فردی برخوردار است. از مهم‌ترین یادمان‌های باستانی این دشت می‌توان به نقوش‌برجسته‌های فراوانی متعلق به دوران ایلامی و الیمایی اشاره نمود. شهرستان ایذه را می‌توان به عنوان جایگاه اولیه‌ی الیماییان به شمار آورد، کانونی که تجمعات اولیه‌ی الیمایی در آن شکل و منجر به تشکیل دولت الیمایی شد. با افزایش قدرت و نفوذشان، آنان قلمرو خویش را توسعه داده و سیادت خود را بر تمام قلمرو دوران ایلامی نو گستراندند. در جای جای شهرستان ایذه هنوز آثار و شواهدی دال بر سکونت این اقوام وجود دارد که در اکثر این مکان‌ها، نگارکندهایی به عنوان یادمان حضورشان هنوز پابرجاست. چرا که حجاری هنر بومی اقوام ایلامی بود که دست به دست به بازماندگان آن‌ها منتقل و در هر جا و مکانی، مُهر حضور ایشان تلقی می‌شد.


از جمله مراکز مهمی که به صورت گسترده محل تجمع تیره‌های الیمایی بوده، می‌توان به دشت سوسن واقع در شهرستان ایذه اشاره نمود. از آثار موجود در این دشت می‌توان به «گور دخمه»‌ها و نگارکندهایی چون نگارکند شیوند و معبد مهم شمی اشاره نمود. محوطه‌هایی چون محوطه باستانی موسوم به کل نرگس، محوطه‌ی باستانی شمی، محوطه‌ی مال ویران، نقش‌برجسته‌های جنگه و شیمن از دیگر مناطق مهم الیماییان در دشت سوسن هستند.